Fobi, belirli bir nesne ya da duruma karşı hissedilen yoğun ve makul olmayan korkudur. Birey, fobik nesne ya da durumla ilgili yaşadığı korkunun saçma olduğunu bilir ancak korku duymaya devam eder ve bu konudaki akılcı olmayan düşünceleri engellemekte güçlük yaşar. Korku aşırı düzeye ulaştığında birey, endişe yaşanan nesne ya da durumdan kaçınmaya başlar. Bir süre sonra korkulan nesne ya da durumun düşüncesi bile tetikleyici olur. Korkulan nesne ya da durumdan kaçınma ise bireyin işlevselliğini önemli ölçüde etkiler ve yaşam kalitesini bozar. Özgül fobilerin popülasyonda görülme sıklığı yaklaşık olarak %6 civarıdır. Kadınlarda, erkeklere göre daha sık gözlenmektedir. Korkuların çok fazla arttığı ve kişinin gündelik hayatını sürdürme konusunda onu işlevsiz hale getirdiği durumda ruh sağlığı alanında çalışan profesyonellerden (psikiyatrist, psikolog) destek alması oldukça önemlidir.

Fobilerin Nedenleri Nelerdir?

Fobik durumun başlangıcı, bireyin korku uyandıran nesne/duruma doğrudan maruz kalması ya da bu tarz bir deneyimi gözlemlemesiyle ortaya çıkabilir. Fobik nesne/durum bireyde huzursuzluk, kaygı, korku, çaresizlik hissi yaratır. Bu durumla baş edemeyeceğini, zarar göreceğini ya da bedensel belirtiler göstereceğini (kusmak, bayılmak, baş dönmesi gibi) düşünen kişi rahatsızlık duyar. Bu rahatsızlığı azaltmak için fobik nesne/durumdan kaçınır. Kaçınmayla birlikte az da olsa hissettiği rahatlamayla beraber bu tepki pekişir. Sonraki aşamalarda, her fobik nesne/durumla karşılaştığında kaçınma eğilimine girer. Bu sebeple de hiçbir zaman fobik nesne/durumla yüzleşemez.

Fobik Durumlarda Görülen Belirtiler Nelerdir?

Fobik nesne/durumla karşılaştığında bireyde terleme, karın ağrısı, titreme, sık nefes alıp verme, boğulma hissi, göğüste ağrı, idrara çıkma isteği gözlenebilir. Sürekli olumsuz yönde düşünceler (zarar görme, bayılma, ölüm gibi) eşlik eder ve yoğun bir kaygı, korku yaşanır. Bu gibi anlarda birey, bu yoğun korku ve kaygıyı yaşamamak için fobik nesne/durumdan kaçınma eğilimi gösterir.

Fobilerin Türleri

En sık gözlenen fobiler arasında; kapalı yerde kalma korkusu (klostrofobi), yükseklikten korkma, asansörden korkma, hayvanlarla ilgili korkular, örümcek korkusu, uçan nesnelerden korkma, uçak fobisi, kan enjeksiyon fobisi (kan alımı/iğneden korkma) sayılabilir. Bazı durumlarda ise birden fazla fobik durum bir arada gözlenebilir.

Fobik Durumların Nedenleri

Fobik durumlar genellikle, tecrübe edilen olumsuz bir yaşam olayının ardından gelişir. O sırada gerçekleşen öğrenme yaşantısı, kişiyi daha tedbirli olmaya iter, bir süre sonra bu tedbirler arasında, mevcut durumdan tamamen kaçınma yer alır. Bu da kişinin yaşam kalitesini düşüren ve hareket alanını kısıtlayan bir durum haline gelir. Fobik durumların ortaya çıkışında genetik yatkınlıktan da bahsedilmektedir (kaygılı ya da fobik kaçınması olan bir ebeveynle yetişmek gibi). Daha hassas, incinir mizaçtaki çocukların da genetik olarak kaygı bozukluğu (fobi gibi) geliştirmeye daha yatkın olduğu araştırmalarca ortaya konmaktadır.

Görüldüğü yaşlar, genellikle çocukluk dönemi olmakla birlikte sonraki yaşlarda da ortaya çıkabilir (asansör korkusu, uçak fobisi, kapalı yerde kalma korkusu gibi).

Fobilerde Kullanılan Tedavi Yöntemleri

Fobik nesne/durumla ilişkili yoğun kaygı, korku ve kaçınma davranışı altı aydan uzun süre devam ettiğinde profesyonel yardım alınması önemlidir. Bilişsel Davranışçı Terapi ya da sanal gerçeklik gibi teknikler özgül fobilerin tedavisinde ilaçlı tedavinin yanı sıra kullanılan oldukça etkili yöntemlerdir. Özgül fobilere müdahalede esas prensip, bireyin kaçındığı fobik nesne/duruma maruz bırakarak kaçınmayı engellemektir. Fobik nesne/durumla karşılaştığında zarar göreceğini, bayılacağını, kusacağını ya da öleceğini düşünen kişide yoğun bir kaçınma davranışı gözlenir. Bir süre sonra fobik nesne ya da durumla ilişkili olabilecek her şeyden kaçınır hale gelir ve işlevselliği büyük ölçüde etkilenir. Bireyi, aşamalı olarak kaçınılan nesne ya da duruma maruz bırakmak tedavi protokolünün esasını oluşturur. Kaygı ile çalışırken kullanılan yöntemler arasında psikoeğitim vermek, tutumlar üzerinde çalışmak, kaygı veren olay-düşünce-duygu-davranış arasındaki bağı kurmak oldukça önemlidir.

Kaygı, heyecan hayatın içinde olan doğal ve kaçınılmaz duygulardır.  Aşırı düzeye çıkmadığı ve kişinin performansını olumsuz etkilemediği sürece  bizi hedefe yönlendiren, motive eden bir  güçtür. Baş edilemez  düzeye çıktığında  ise insan hayatını olumsuz etkileyen, birçok alanda performansı azaltan bir engel halini alır.

Sınav kaygısı; sınavdan günlerce hatta aylarca önce başarılı olup olunmayacağı  konusunda aşırı kaygı yaşanması ile kendini gösterir. Bu kaygı belirtileri sınava çalışma motivasyonunu etkileyebileceği gibi uyku, yemek, sosyal ilişkiler gibi günlük aktiviteleri de olumsuz düzeyde etkileyebilmektedir. Bununla birlikte sadece sınav öncesi değil  sınav sırasında da aşırı heyecan ve bu heyecanın getirdiği bazı duygusal ve fiziksel belirtiler  sınav  performansını etkileyerek başarı düzeyini düşürebilir.

Sınav sırasında ya da sınavın düşünüldüğü durumlarda  çarpıntı, düzensiz kalp atışları, karın bölgesinde huzursuzluk ya da ağrı, soğuk terleme ve baş ağrıları, düzensiz solunum, ellerde uyuşma, titreme, vücutta ateş basması ve bayılma hissi, baş dönmesi, bir şey düşünemiyormuş hisleri,  kas yorgunlukları sınav kaygısının fiziksel belirtileri arasında sayılabilir.

Sınav zamanlarının korkulu bir rüya gibi görünmesi, başarısız olursam korkusu ve bunun getirdiği yetersizlik düşünceleri ve başarılı olamayacağım yargıları, panik hissi,aşırı sinirlilik, ağlama, iyi çalışmaya rağmen hiçbir şey hatırlamadığını ve hiçbir şey bilmediğini düşünmek ve konsantrasyon güçlüğü, huzursuzluk, aşırı yorgunluk hissi, sıkıntı, bunaltı, aşırı hareketlilik,  sınav sırasında zihninizin donduğunu, bulanıklaştığını ve tam olarak düşünemediğini hissetme ve soruları heyecandan okuyamama gibi belirtiler duygusal belirtiler arasında sayılabilir.

Bütün bu belirtilere ek olarak, yeterince çalışmadığı için  kendini suçlama, kendini yetersiz hissetme, sınav sonrasının felaket olacağı, kimsenin yüzüne bakamayacağı, çevresini hayal kırıklığına uğratacağı şeklinde düşünceler ortaya çıkmakta  ve bu negatif düşünceler öğrencide akademik ortamdan uzaklaşıp, ders çalışmaya karşı ilgisizlik, isteksizlik, endişe ve tedirginlik duygularının yoğunlaşmasına neden olmaktadır.  Bu durum, öğrencide sınavla ilgili bu kaygıyı yaşamaktansa sınava girmeme, kendini uzaklaştırma yoluna ya da daha ağır psikiyatrik bozukluklara girmesine zemin hazırlamaktadır.